Жалпы заңдылық пен тәртіп кез келген мемлекеттің тұрақты дамуының басты кепілі болып саналады. 

Сондықтан да мемлекеттік институттардың тиімді жұмыс істеуі мемлекеттік органдардың да, азаматтық қоғамның да заң нормаларын қатаң сақтауымен өлшенуі тиіс. Осылайша құқықтық мемлекет нығаяды, сыбайлас жемқорлық тәуекелдері барынша азаяды және халықтың мемлекеттік институттарға деген сенімі арта түседі. Азаматтық қоғам сонысымен де құнды.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен бүгінде «Заң мен тәртіп» қағидаты іске асып жатыр. Ондағы мақсат заңнаманың орындалуына мемлекеттік бақылауды күшейту, мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығын арттыру және шын мәнінде әділеттілікті қамтамасыз ету болып табылады. Өз кезегінде «Заң мен тәртіп» қағидасының көздеген басты мақсаты мемлекеттің қауіпсіздік саясатын, оның ішінде құқық қорғау органдарын, құқықтық тәртіпті және оның тетіктерін әрі қарай дамыта беру болып отыр. Сол себепті де бүгінгі таңда қоғамдық сана белсенді өзгеріп жатқан тұста, реформалар мен цифрландырудың нәтижесінде азаматтардың құқықтарын қорғау, құқықтық сананы қалыптастыру және халықтың билікке деген сенім деңгейін арттыру қарапайым азаматтар үшін өте маңызды. Ал тәртіп пен заңдылықты қатаң сақтаудың қажеттігін Президент өзінің Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтқан болатын. «Менің басты міндетімнің бірі – Қазақстанды қауіпсіз әрі жайлы елге айналдыру. Құқық қорғау органдарына және басқа да жауапты мекемелерге азаматтардың қауіпсіздігін барынша қамтамасыз ету жүктелді. Біз заң мен тәртіп, білім мен парасат үстемдік ететін қоғам құруымыз керек. Азаматтары, әсіресе жастары мәдениетті, жаңашыл әрі жасампаз ұлттың ұпайы түгел. Сондықтан біз өркениетті ел болуға кедергі жасайтын жағымсыз әдеттерден арылуымыз керек. Мен бұл туралы Ұлттық құрылтайдың отырысында айттым. Елдің болашағына кесірін тигізетін бес кеселге тоқталдым. Содан бері біршама жұмыс атқарылды. Вандализмге, лудоманияға тосқауыл қоятын заңдар қабылданды. Вейпке, яғни электронды темекіге тыйым салынды. Қабылданған шаралардың нәтижесі қазірдің өзінде көрініп жатыр. Әлеуметтік кеселдің бәрімен тұтас жұрт болып жұмыла күресу қажет.

Халқымыз қашанда кеңпейілімен, толеранттылығымен ерекшеленген. Еліміздің басты құндылығы – бірлік пен келісім ең алдымен, осы қасиеттердің арқасында сақталып отыр. Қазақстанда тіліне, дініне, ұлтына, әлеуметтік жағдайына және басқа да себептерге байланысты ешкімге ешқандай қысым жасалмайды, жасалуы да мүмкін емес. Әрине, мұндай жайттар ара-тұра кездеседі. Бірақ бұл көбіне жекелеген адамдардың сауатсыздығы мен жауапсыздығынан болып жатады. Құқық қорғау органдары әрдайым заң арқылы мұндай оқиғалардың жолын кеседі»,– деген болатын Мемлекет басшысы.

Осы орайда бүгінде Президент бастамасымен қолға алынған «Заң мен тәртіп» қағидатын іске асыруда және Мемлекет басшысының құқық қорғау саласы бойынша Жолдауда берген тапсырмаларын орындауда Шымкент қаласының прокуратурасы белсенді жұмыс атқарып жатыр деуге болады. Қалалық прокуратураның күшімен бүгінгі таңда талай құқық бұзушылықтың жолы кесілді. Профилактикалық жұмыстардың нәтижесінде көптеген заңбұзушылықтардың алды алынды. Халықтың құқықтық сауатын арттыру, оларға заңдық жағынан көмек көрсету бойынша да қалалық прокуратура өте тиянақты іс тындырып отыр. Ең бастысы – заңнаманың орындалуы, нормалардың сақталуы. Осы тұрғыдан қадағалаушы орган үлкен істер атқарып жатыр. Олардың біразын төменде келтірілген статистикалық мәліметтер арқылы білуге болады. 

Мәселен, қалалық прокуратура тарапынан әкімшілік құқық бұзушылық іс жүргізудің заңнамасына талдау жұмыстары жүргізіліп, Шымкент қаласы ПД патрульдік полиция полкіне, медициналық және фармацевтикалық бақылау комитетінің Шымкент қаласы департаментіне, білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету департаментіне заңбұзушылықтарды жою туралы ұсынулар енгізілді. Нәтижесінде 34 лауазымды тұлға және 2 басшы құрамдағы тұлға тәртіптік жауаптылыққа тартылды. Сонымен қатар, жол-көлік қозғалысын азайту мақсатында және «Заң мен тәртіп» қағидаты негізінде қала аумағында бірқатар рейдтік іс-шаралар жүргізілді, нәтижесінде жұмыс қорытындылары әлеуметтік желілерге миллионнан астам жазылушысы бар блогерлерді тарту арқылы кеңінен насихатталды. Биыл атқарушылық іс жүргізу саласы бойынша мемлекет кірісіне 2024 жылмен салыстырғанда 8% артық қаржы өндіріліп, 1 млрд 646 млн теңгені құрады. Оның жартысы прокурорлардың актілерімен  өндірілді (769 млн теңге). Талдау жұмыстарын жүргізу нәтижесінде 4,2 млн теңге әкімшілік айыппұл өндіру туралы 271 атқарушылық іс жүргізуді орындаусыз қайтару фактілері анықталып, олар қайта жандандырылды (прокурорлық актіні қарау нәтижесінде 80 сот орындаушысы тәртіптік жауаптылыққа тартылды). Алимент төлеуден жалтарып жүрген 53 борышкерге қатысты қылмыстық істер тіркеліп, оның 43-і сотқа жолданды, 1 қылмыстық іс ҚК-нің баптарымен  ақталмайтын негізбен тоқтатылды, 9 іс бойынша тергеп-тексеру амалдары жүргізілуде. Сотпен 33 борышкерге қатысты үкім шықса, 8 борышкерге қатысты іс ақталмайтын негізбен тоқтатылды (23 млн теңге берешек өндірілді). Қабылданған шаралар нәтижесінде 1 борышкерге қатысты 6 айға дейін бас бостандығынан айыру түріндегі жазамен үкім шықты. Прокурорлық актілермен 94 сот орындаушы тәртіптік жауаптылыққа тартылып, 453 млн теңге алимент берешегі өндірілді.

Халықаралық ынтымақтастық саласында босқындардың құқықтары мен елдің халықаралық міндеттемелерінің бұзылуына жол бермеу үшін «Қандас» және «СИОПСО» ақпараттық жүйелерін біріктіру мәселесін зерделеу туралы ұсыныс жіберілді. Қылмыстық қудалау органдары 6  шетел азаматын ұстады, 4-і экстрадициялық қамауға алынды. Үкімдердің орындалуын қадағалау саласында мекемелерде режимді күшейтуге бағытталған жұмыс нәтижесінде сотталғандармен жасалған бұзушылықтар 306-дан 131-ге, қаскөйлік  бұзушылықтар 99-дан 51-ге, өзіне денежарақат келтіру  29-дан 13-ке төмендеген.

Прокуратураның үйлестіруімен 1844 еңбекке қабілетті сотталғандардың 66% жұмыспен қамтамасыз етілді (1217 адам). Тексеру нәтижесімен анықталған бұзушылықтар бойынша сотталғандарға қатысты  бас бостандығынан айыру жазасына ауыстыру туралы сотқа 103 ұсынулар жолданып, 61 сотталған түзеу мекемесіне қайтарылды, қалғаны қарау сатысында. Сыбайлас жемқорлық тәуекелін төмендету мақсатында пробация қызметінде сотталғандарды саусақ іздері бойынша автоматты түрде тіркейтін биометриялық терминал іске қосылды. Айыппұлды өндіріп алу туралы сот үкімдері бойынша жеке сот орындаушыларына атқару парақтарын жіберу тәжірибесі тоқтатылды.  

Биылғы жылдан бастап №53 мекемеде «BAIQA SYSTEM» пилоттық жобасы іске қосылды, бағдарлама телефондар мен гаджеттерді, тыйым салынған өткір және кесетін заттарды пайдалану, ұрып-соғу, денеге зақым келтіру және суицид әрекеттерді, топтық намаз оқу, рұқсат етілмеген жерлерде темекі шегу, түтін мен өрт ошақтарын анықтау, бейнекамераларды зақымдау немесе олардың шолуына кедергі келтіру әрекеттерін автоматты түрде тіркейді. Аналитикалық бағдарлама тәулік бойы (24/7) үздіксіз жұмыс істейді, барлық бейнекамералардан келіп түскен ақпаратты бір уақытта өңдейді, бейнеархивтер мен өзге де деректерді жадында сақтайды. Жоба оң нәтижелерін көрсетуде, өткен жылдың 6 айында 5 қызметкер мониторинг нәтижесінде 131 бұзушылық анықтаған болса, 2025 жылдың 6 айында бағдарлама 4875 бұзушылық анықтап, тіркеген. Анықталған бұзушылықтар бойынша 12 сотталған азамат тәртіптік изоляторға қамалды, 7 сотталғанға тәртіптік жаза қолданылды, 987 сотталғанмен профилактикалық әңгімелесу жүргізілді.

Өз кезегінде жолданымдармен жұмыс  істеу барысында әрбір қайталама және ұзақ уақыт шешімін таппай келген шағымдарды комиссия отырысында түбегейлі және балама шешімдер қабылдау арқылы қаралады. Аудан прокурорлары полиция бөлім басшыларының қатысуымен полиция ғимаратында аптасына бір рет көшпелі жеке қабылдау өткізеді. Сондай-ақ, қала прокуратурасы құқық қорғау, жергілікті атқарушы органдарының, жастар ұйымдарының қатысуымен «Заң мен тәртіп аптасы» іс-шарасы аясында  «Жылжымалы  қабылдау» акциясын өткізді. Акция аясында прокуратура, полиция, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет, экономикалық тергеп-тексеру департаменті және басқа да уәкілетті органдардың өкілдерімен бірге азаматтарды мобильді қабылдаулар қаланың барлық аудандарына арнайы автобус арқылы шықты. Сөйтіп «жылжымалы топтар» азаматтардың көп шоғырланатын жерлерінде (сауда үйі, халыққа қызмет көрсету орталығы және т.б.)  жеке қабылдау  ұйымдастырды.

«Заң мен тәртіп» қағидатының аясында қала тұрғындары мен қонақтарына 2 прокуратура ғимаратында құқық қорғау органдары мен жергілікті атқарушы органдарының мамандарын қатыстыра отырып, жеке қабылдау жүргізу арқылы «Ашық есік күні»  өткізілді. Аталған іс-шараға жоғары оқу орындарының студенттері де қатысып, олар қадағалау органының қызметімен, сондай-ақ прокуратураның  заманауи технологияның, яғни IT мен Жасанды интелектінің мүмкіндіктерін қолдана отырып қол жеткізген  жетістіктерімен танысты. Осылайша, «Заң және тәртіп» тұжырымдамасын заң үстемдігі қағидаттарына, мемлекеттік институттардың жауапкершілігін күшейтуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге және қоғамды топтастыруға берілгендік декларациясы ретінде қарастыруға болады.

Құқықтық мемлекетте заң қарапайым азамат үшін де, мемлекеттік қызметкерлер үшін де міндетті. Бұл әрбір адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беретін, сонымен бірге оған міндеттер жүктейтін қоғамдық келісімнің негізі. Әрбір азамат салық төлеуден бастап жол қозғалысы ережелеріне дейінгі заңнаманы сақтауы қажет. Бизнес қауымдастық пен жеке сектор көлеңкелі экономиканы болдырмайтын ашық ережелер бойынша жұмыс істеуі керек. «Заң мен тәртіп» принципі барлығына қатысты болуы керек, бірақ оны сақтау тек құқықтық теңдік болған жағдайда ғана мүмкін болады, сот жүйесі – тәуелсіз, полиция – әділ және мемлекеттік органдар – қолжетімді болуы тиіс. Заңдарды сақтау тұрақты және гүлденген қоғамның негізі болып табылады. Қалалық прокуратура өкілдері әрбір азамат өзіне және қоғамның басқа да  мүшелеріне қолайлы жағдай жасау үшін өз жауапкершілігін сезініп, заңдарды сақтауы керектігін айтады. 

Ә.БАЛТАБАЙ