Цифрлық дәуірдің қарқынды дамуы өміріміздің барлық саласын түбегейлі өзгертті. Қазіргі таңда ел ішінде ғана емес, әлемнің түкпір-түкпіріне жолға шығу, қонақүй немесе пәтер жалдау, онлайн сатып алу – күнделікті тірліктің бір бөлігіне айналды. 

Осы орайда интернеттің ыңғайлы әрі тиімді құрал екені сөзсіз. Алайда, технология мүмкіндіктерімен бірге қауіп те қатар жүретінін естен шығармаған жөн. Бүгінде тұрғын үйді онлайн брондау кезінде жасалатын алаяқтық әрекеттер көбейіп, еліміз бойынша көптеген азаматтар, соның ішінде Шымкент қаласының тұрғындары, сан соғып қалып жатқан жағдайлар жиіледі.

Қазір алаяқтар танымал брондау платформаларының атын жамылып, пәтер немесе қонақүй нөмірін брондау кезінде интернет пайдаланушыларынан банк карталарының деректерін сұрайды. Сырт көзге бұл сайттар мүлде күдік тудырмайды. Дизайны да, интерфейсі де шынайы сайттардан айнымайды. Тіпті брондау нысандарының фотосуреттері мен шолулары да көшіріліп қойылған. Алайда, сайттың нақты мекенжайына назар аудармаған азаматтар жалған бетке карта деректерін енгізіп, салдарынан жеке деректерінен де, шоттағы қаражатынан да айырылады.

Шымкент қаласының өзінде соңғы бірнеше айда осындай жағдайлар жиілеп кеткен. Қалалық Полиция департаментінің дерегінше, 2025 жылдың алғашқы жартыжылдығында интернет арқылы тұрғын үй брондау кезінде алаяқтардың құрбанына айналған 80-нен астам арыз түскен. Бұл өткен жылмен салыстырғанда екі есе көп көрсеткіш. Бұл статистика тұрғындардың интернеттегі қауіпсіздік ережелерін ескермейтінін және алаяқтардың әрекеті күннен күнге күрделеніп жатқанын көрсетеді.

Алаяқтар көбінесе туристік маусым қарсаңында, оқу жылы басталар алдында немесе мереке күндері белсенді әрекет етеді. Олар шынайы сайттардың көшірмесін жасап, домен атауында болмашы өзгеріс енгізеді. Мысалы, «booking.com» орнына «bookiing.com» немесе «airbnb.kz» орнына «airbnb-kz.com» деген мекенжай ұсынылады. Көп жағдайда мұндай ұсақ айырмашылыққа назар аудармай, азаматтар сайтқа сеніп, карта деректерін енгізіп жібереді. Ал кей жағдайда пәтер иесі болып танысып, жалған WhatsApp немесе Telegram нөмір арқылы байланысып, алдын ала төлемді талап етеді. Алайда төлем жасалғаннан кейін хабар-ошарсыз жоғалып, нөмір бұғатталып кетеді.

Осы тұста Ішкі істер министрлігі, Шымкент қалалық Полиция департаменті тұрғындарды барынша мұқият болуға шақыруда. Министрліктің мәлімдеуінше, азаматтар төмен баға, шұғыл ұсыныс немесе «тек бүгін ғана» секілді жарнамалық тәсілдерге алданбауы тиіс. ІІМ ресми өкілі Бақытжан Өтебаев: «Қазіргі заманғы интернет алаяқтарының әрекеті бұрынғыға қарағанда әлдеқайда күрделеніп, психологиялық әдістерді шебер қолдануға көшкен. Олар адамның сеніміне кіру үшін өте мұқият дайындалады. Жалған пәтерлерді немесе қонақүй нөмірлерін әдемі фотосуреттермен безендіріп, пікірлер мен баға ұсыныстарын шынайы етіп көрсетеді. Аса тиімді ұсыныстар жасап, уақыт тығыздығын алға тартып, азаматтарды тез шешім қабылдауға итермелейді. Мысалы, «бұл пәтерге тағы бір клиент қызығып отыр», «егер қазір брондамасаңыз, ертең бос болмайды» деген сияқты хабарламалар жібереді. Бұл – алаяқтың негізгі тактикасы. Олар сіздің асығыстықпен әрекет ететініңізге сенеді. Осындай жағдайда адам логикалық ойлауды шетке ысырып, «мүмкіндікті жіберіп алмау үшін» деректерін енгізіп, ақшасын аударып жібереді. Бірақ бұл дәл сол сәтте ең қауіпті шешім екенін ұмытпау керек. Кез келген интернет арқылы брондау кезінде бірінші кезекте сайттың мекенжайына мұқият қарау қажет. Алаяқтар көбіне танымал платформалардың атауын сәл өзгертіп, фишингтік сайттар жасайды. Мұндай ұсақ айырмашылықтар аңғарылмай қалуы мүмкін, бірақ дәл сол ұсақтық сіздің қауіпсіздігіңізге үлкен қатер төндіреді. Сонымен қатар пікірлерге де сене беруге болмайды. Кейбір алаяқтар жалған аккаунттар арқылы оң пікірлер жазып, жарнаманы сенімді етіп көрсетеді. Сондықтан пікірлердің жарияланған уақытына назар аударыңыз. Жаңа ғана пайда болған көптеген «жақсы пікірлер» фейк аккаунттардың жұмысы болуы әбден мүмкін. Тағы бір маңызды нәрсе – банк картаңыздың деректерін ешқашан бейресми платформада немесе чатта енгізбеңіз. Алаяқтар сізден карта нөмірі, жарамдылық мерзімі, тіпті CVV кодты сұрауы мүмкін. Бұл өте қауіпті әрекет. Бұл ақпарат қолдарына түскен бойда олар сіздің картаңыздан бір емес, бірнеше транзакция жасап үлгереді. Сондықтан мұндай деректер тек ресми сайтта, қорғалған арналар арқылы ғана енгізілуі тиіс. Қарапайым ереже – пәтерді өз көзіңізбен көрмей, кілтін қолыңызға алмай тұрып ешқашан толық алдын ала төлем жасамаңыз. Азаматтар осындай интернет қауіптерінен қорғану үшін цифрлық сауаттылықты үнемі арттырып отыруы қажет. Мемлекет тарапынан түрлі ақпараттық науқандар жүргізіліп жатыр. Ең бастысы әрбір адамның өз қауіпсіздігі үшін жауапкершілік алуы керек. Интернет мүмкіндіктерге толы, бірақ сақ болмаған жағдайда оның ар жағында өз пайдасын көздеген алаяқтар тұр. Сондықтан әрбір брондау, әрбір төлем және әрбір шешім саналы түрде жасалуы тиіс», – дейді.

Шымкент қаласында бұл мәселе тек жеке туристерге ғана емес, іссапармен шығатын қызметкерлерге, студенттерге және тіпті зейнеткерлерге де қатысты болып отыр. Мысалы, қала тұрғыны «Ә.Ж» есімді мұғалім Алматыға ғылыми конференцияға бара жатқанда осындай алаяқтықтың құрбаны болған. Ол брондау сайтынан арзан бағада пәтерді алдын ала тапсырыс беріп, 90 мың теңге төлем жасайды. Бірақ келгенде көрсетілген мекенжайда ешқандай пәтер болмай шыққан. Пәтер иесімен байланысу мүмкін болмаған соң, полицияға жүгінген. 

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабына сәйкес, алаяқтық ауыр қылмыс түріне жатады. Интернет алаяқтығы үшін кінәлі тұлға 5 жылдан 7 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Сонымен қатар, әкімшілік кодекстің 149-бабы жеке деректерді заңсыз жинау және тарату бойынша жауапкершілікті қарастырады. Алайда, заңбұзушылықты тіркеу мен кінәліні табу процесі ұзақ әрі күрделі, себебі алаяқтар көбіне шетелдік IP-адрестерді, виртуалды SIM-карталарды пайдаланады. Сондықтан ІІМ өкілдері азаматтардың басты қорғаны сақтық пен сандық сауаттылық екенін ескертеді.

Бүгінде мемлекет цифрлық сауаттылықты арттыруға бағытталған бірқатар жобаларды қолға алған. Соның бірі – «Цифрлық білім» ұлттық жобасы. Бұл жоба аясында халыққа интернет қауіпсіздігі, алаяқтардан қорғану жолдары, мобильді банкпен жұмыс істеу ережелері түсіндіріліп келеді. Шымкент қаласында да бұл жоба аясында кітапханалар мен мектептер базасында оқыту семинарлары, тренингтер өтіп жатыр. Цифрлық сауаттылық заман талабына сай қажеттілікке айналған. Әрбір азамат интернет арқылы брондау, төлем жасау, деректерін қорғау мәселесін білуі тиіс. Сонымен қатар, Шымкент қаласы әкімдігі жанындағы тұтынушылар құқығын қорғау бөлімшелері тұрғындарға күмәнді қызметтер туралы ақпарат беріп, тегін кеңес көрсетіп отыр. Бұл қызметті пайдалану арқылы азаматтар алаяқтарға алданып қалудан алдын ала сақтана алады.

Қорыта айтқанда, бүгінгі заманда интернеттің кең қолданысы өмірімізді жеңілдетіп, көптеген мүмкіндіктерді аша отырып, сонымен бірге үлкен сын-қатерлерді де туғызуда. Тұрғын үйді немесе қонақүй нөмірін онлайн брондау секілді қарапайым әрі қажетті қызметтердің артында алаяқтардың аса айлакер әрі жүйелі әрекеттері жатыр. Олар адамның асығыстықпен, ескерусіз қабылдаған шешімдерін пайдаланып, жеке ақпараттарымызды ұрлап, қаржылық шығынға ұшыратуда. Әсіресе Шымкент қаласы сияқты ірі мегаполистерде мұндай жағдайлардың жиілеуі қоғамның жалпы қауіпсіздігі мен сенімділігіне үлкен қатер төндіреді. Осыған байланысты, әрбір азамат өз жауапкершілігін түсініп, ақпараттық сауаттылығын арттыруға міндетті. Бұл тек жеке қауіпсіздік мәселесі ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның тыныштығы мен тұрақтылығының кепілі. Қазіргі заманғы цифрлық технологияларды меңгеру, сайттардың шынайылығын анықтау, кез келген қаржылық операцияға аса мұқият қарау әрқайсымыздың басты міндетіміз болуы тиіс. Әсіресе, алдын ала төлем жасау, банк деректерін беру мәселелерінде көп ойлану қажет.

Еліміздің заңнамасы да бұл мәселеге аса жауапкершілікпен қарайды. Қылмыстық кодекстің тиісті баптары бойынша алаяқтық қылмысы қатаң жазаланады. Халықтың саналы, сақтықпен әрекет етуі басты қорғаныс. Шымкент қаласының құқық қорғау органдары тұрғындарды ақпараттандыру, түсіндіру жұмыстарына ерекше көңіл бөліп, алаяқтықтың алдын алу бағытындағы шараларды күшейтіп келеді. Олар қоғам тыныштығын сақтау үшін түнгі уақытты да аттап, тәулік бойы қызмет етуде. Сондықтан, бүгінгі таңда кез келген азамат өз қауіпсіздігін өзі қорғауы тиіс. Әрбір брондау кезінде сайттың шынайылығын мұқият тексеріп, ұсыныстардың негізділігін саралап, ешқашан жеке қаржылық мәліметтерді ешкімге ашпауы қажет. Ең дұрысы – тек сенімді және ресми расталған платформаларға сеніп, күмәнді ұсыныстардан аулақ болу. Осындай қарапайым, бірақ маңызды ережелерді ұстану арқылы ғана алаяқтардың азуын тоқтата аламыз.

Жалпы, интернет кеңістігінде кез келген әрекетті ұқыпты, абайлап жасау қазіргі заман адамының қажетті дағдысы. Қауіпсіздік пен сенімділік заң мен тәртіптің басты қағидалары, ал сол заң мен тәртіптің негізін қалаушы әрбір адамның өзі екенін ұмытпау керек. Сондықтан құқық қорғау органдары әркім өзін, жақындарын және қоғамды қорғау үшін үнемі сақтық пен жауапкершілікті ұстануы тиіс екенін ескертуде. Сол кезде ғана Шымкент қаласы мен еліміздің бүкіл аумағында бейбітшілік пен қауіпсіздік орнап, барлық қиындық пен қауіптен аулақ бола аламыз. Онлайн брондау тиімді және заманауи тәсіл болғанымен, ол мұқияттылықты, тәжірибе мен білімді талап етеді. Қауіпсіздік талаптарын ұстанған, сайттарды тексеріп, тек сенімді платформаларды пайдаланған азаматтар алаяқтардың құрбаны болудан қорғана алады. Шымкент қаласының тұрғындарына бұл жағдай өте өзекті. Қалада тұрғын үйге сұраныс жоғары, халықтың қозғалысы тығыз болған сайын, интернеттегі алаяқтар да белсенді әрекет етеді. Сондықтан әркім өз қауіпсіздігі үшін жауапкершілік танытып, әр қадамын саналы түрде жасауға тиіс. Себебі, алаяқтар заңды айналып өтсе де, азаматтардың саналы шешімін айналып өте алмайды.

Аида ӨТЕП