Қоғамның құқықтық сауаты – ел дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі. Әсіресе, қаржы мәдениеті, отбасылық жауапкершілік пен қоғамдық тәртіп тек жеке адамның емес, бүтін ұлттың болашағына әсер ететін құндылықтар. Алайда, соңғы жылдары елімізде азаматтардың өзіне жүктелген заңдық міндеттерге бейжай қарауы жиілеп барады. Несиеге белшесінен батып, алимент төлеуден жалтарып, айыппұлды елемейтін, жол ережесін сақтамайтындар қатары артып келеді. Бұл құбылыс Шымкент қаласы сияқты ірі мегаполисте де айқын көрініс табуда. Міне, осы және өзге де өзекті құқықтық мәселелер төңірегінде тәжірибелі заңгер Венера Шертаевамен әңгімелескен едік.

–  Венера Нұрғалиқызы, Шымкент қаласының тұрғындары көбіне қандай заң бұзушылыққа жол береді? Негізгі себептер мен салдары қандай?

–  Өте маңызды және көпшілік назарын қажет ететін тақырыпты қозғадыңыз. Шынында да, қазіргі уақытта Қазақстанның кез келген қаласында, оның ішінде Шымкентте де түрлі құқық бұзушылықтар кездеседі. Алайда ең жиі байқалатындары қаржылық міндеттемелерді орындамау, атап айтқанда несие төлемеу, алименттен жалтару және мемлекеттік немесе әкімшілік айыппұлдарды төлемеу. Бұл мәселелер тек жеке адамға ғана емес, оның отбасы мен қоғамға да үлкен әсерін тигізеді. Несиеге қатысты мәселені ерекше атап өткім келеді. Қазіргі заманда несиенің қолжетімділігі артып, адамдар оған оңай қол жеткізе алады. Қас-қағым сәтте ақша алу мүмкіндігі бар, бірақ оны қайта қайтару туралы ешкім ойланып жатқан жоқ. Бұл мәселенің түпкі себебі – қаржылық сауаттың төмендігі. Тұрғындар көбінесе несие шарттарын толық түсінбей, пайыздық мөлшерлеме мен төлем кестесінің маңыздылығын елемейді. Кейбір жағдайларда банктер де жауапкершілікті өз мойнына алмай, несие рәсімдеуді жеңілдетіп жібергендігі де бар. Нәтижесінде халықтың сексен пайызы несиеге белшесінен батып отыр. Әсіресе, Kaspi Red сияқты платформаларда күнделікті қажеттіліктерге несие алу кеңінен тараған. Бұл тұрмыстық заттарға, киімге, жиһазға дейін қатысты. Алайда несиенің өтеу мерзімі келгенде, адамдар қаржылық қиындықтарға ұшырайды. Осы кезде олар банк алдындағы борышкерге айналып, олардың шоттары бұғатталып, несие тарихы бұзылады. Бұл жағдай олардың мемлекеттік бағдарламаларға қатысуына, тіпті жалдамалы пәтерлерде тұруына кері әсер етеді.

–  Несие алу кезінде тұтынушылардың қандай қателіктері жиі кездеседі? Бұған қатысты қандай заңдық тұрғыдағы қиындықтар бар?

–  Несие алу кезінде ең басты қателік – қаржылық жағдайды дұрыс бағаламау және шарттарды мұқият оқымай, тек «қажет» деп шешу. Көп адам банктен ақша алу оңай деп санайды, сондықтан несие рәсімдегенде нақты пайыздық мөлшерлеме, комиссиялар, ай сайынғы төлемдер туралы толық ақпаратты назардан тыс қалдырады. Бұл кейінгі кезеңде төлемдерді уақытында жасай алмаған кезде үлкен проблемаларға ұрындырады.

Сонымен қатар, Kaspi Red тәрізді онлайн платформалар арқылы несие рәсімдеу өте жеңіл. Алайда мұндай несие түрлері сатушылар мен банктер арасындағы комиссиялық қатынасты қамтиды. Мысалы, банктер сатушының шотынан 15-25% ұстап қалады, ал бұл шығын соңында тұтынушының мойнына түседі. Сондықтан сатушы да, банк те бұл қаржылық процестен еш ұтылмайды. Барлық ауыртпалық нақты несие алушыға түседі. Студенттер мен жасөспірімдерге несие рәсімдеу де үлкен проблема. Олар әке-шешесінің қарауында болғандықтан, тұрақты табысы жоқ, бірақ банк оларды ұялы телефон немесе басқа тауарға несие рәсімдеуге мәжбүрлейді. Нәтижесінде, төлемдерді жасай алмай, қара тізімге түседі. Бұл олардың болашақта қаржылық қызметтерге қол жеткізуіне кедергі болады.

Заңдық тұрғыдан қарасақ, несие келісімшарты екіжақты міндеттеме. Егер тұтынушы оны орындамаса, банк сотқа жүгініп, борышкердің мүлкін тәркілеу, шоттарын бұғаттау, тіпті жалақысынан ұстап қалу тәрізді шара қолданады. Сондықтан азаматтарға кеңесім, несие алу алдында қаржылық жағдайды мұқият талдап, қажет болған жағдайда заңгердің көмегіне жүгіну керек.

–  Алимент төлемеу мәселесі де өте өзекті. Бұл мәселенің қоғамдық және заңдық салдары туралы кеңірек түсіндірсеңіз.

–  Алимент төлемеу қоғамымыздағы ауыр әрі күрделі мәселе. 2024 жылғы ресми статистикаға сәйкес, елімізде 291 мың адам алимент төлеуден жалтарып отыр, оның 281 мыңы ер-азаматтар. Бұл өте жоғары көрсеткіш. Алимент – баланың өмір сүруіне қажетті материалдық қолдау ғана емес, оның құқықтарын қорғаудың маңызды факторы. Заңға сәйкес, баланың ата-анасы оның тәрбиесі мен асырауына жауапты. Ерлі-зайыптылар ажырасқан немесе бірге тұрмаған кезде де, бала алдындағы міндеттері өзгермейді. Заңдық некесі болмаған жағдайда да алимент төлеу міндеті жойылмайды. Отағасының алимент төлемеуі баланың қажеттіліктерін қамтамасыз етпеу, оның дамуына кері әсер етеді. Өкінішке қарай, кейбір ер адамдар алиментті төлеуден жалтарып, минималды сомманы ғана төлеп жатады. Бұл балалардың толыққанды өмір сүруіне кедергі жасайды. Бұл жерде тек заң жүзінде шара қолдану жеткіліксіз. Қоғамдағы ата-ана жауапкершілігін арттыру, отбасылық тәрбиені күшейту де маңызды. Сот жүйесі алиментті өндіру бойынша белсенді жұмыс жүргізеді. Борышкерлердің шоттары бұғатталады, шетелге шығуына тыйым салынады. Бірақ бұл шаралар да алимент төлемеушілер санын азайта алмай отыр. Сондықтан мемлекеттік бағдарламалар мен қоғамдық жұмыстар арқылы ата-аналарды заң талаптарын орындауға ынталандыру қажет.

–  Айыппұлдарды төлемеу мәселесіне де кеңінен тоқталсақ. Бұл бағытта қандай проблемалар мен шешімдер бар?

–  Айыппұл төлемеу де біздің қоғамдағы ең көп тараған құқық бұзушылықтардың бірі. Бұл, әсіресе, жол қозғалысы ережесін бұзған жүргізушілер арасында жиі кездеседі. Көптеген жүргізушілер айыппұлдарын төлемеуден жалтарып, жауапкершіліктен қашады. Олардың көбі өздерінің жауапкершілігін толық сезінбейді, не болмаса заңға деген құрметі төмен.

Қазақстанда жыл басынан бері айыппұл салу көлемі 62,7 млрд теңгені құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 52 пайызға өскен. Негізгі себептер – жылдамдықты асыру, бағдаршамның қызыл түсіне өту, мас күйінде көлік басқару және басқа да жол ережесін бұзу. Сондай-ақ көп қабатты үйлердің ауласында көлікті дұрыс қоймау, қоғамдық орындарды ластау, түнгі уақытта шулау сияқты әкімшілік құқық бұзушылықтар да кеңінен тараған. Айыппұл төлемеу қоғамдық тәртіпті бұзып, қоғамға зиян келтіреді. Төлемегендердің шоттары бұғатталады, шетелге шығуға тыйым салынады. Бірақ көпшілігі бұл шараларды да елемейді, тек кінәлі жағдайға тап болғанда ғана төлеуге асығады. Осы орайда заңды орындаудың маңыздылығын түсіндіру, құқықтық мәдениетті арттыру қажет.

–  Заң бұзушылықтардың өсуіне не себеп болып отыр? Қоғамның бұл мәселеге көзқарасы қалай болуы керек?

–  Заң бұзушылықтардың артуы бірнеше факторға байланысты. Біріншіден, заңға деген сенімнің азаюы. Кейбір азаматтар заңды тек қорқыныш көзі деп түсінеді, сондықтан оны құрметтемейді. Қоғамдық тәртіпті сақтау  әркімнің азаматтық борышы екенін түсінбейді.

Екіншіден, қаржылық сауаттың жеткіліксіздігі. Несие алғанда шарттарды толық түсінбеу, алимент пен айыппұл төлеу міндеттемелерін түсінбеу, осының бәрі құқық бұзушылыққа әкеледі.

Үшіншіден, жауапкершіліктің төмендігі. Көпшілік өз міндетін орындаудан қашады. Бұл жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның мәселесі. Осы мәселелерді шешу үшін құқықтық мәдениетті арттыру, білім беру, заңға құрмет пен жауапкершілікті қалыптастыру керек. Мемлекет те осы бағытта түрлі бағдарламалар ұйымдастыруда.

– Заңгер ретінде азаматтарға қандай кеңес берер едіңіз?

–  Заңды құрметтеу қоғамдағы тұрақтылық пен әділеттіліктің басты негізі. Заңдар біздің күнделікті өмірімізді, құқықтарымыз бен міндеттерімізді реттейтін негізгі құрал. Сондықтан әр адам өз міндеттерін саналы түрде, жауапкершілікпен орындауы қажет. Бұл тұтас қоғамның әл-ауқаты мен тыныштығын қамтамасыз етудің кепілі.

Несие алу мәселесіне келетін болсақ, бұл қаржылық жауапкершіліктің аса маңызды бөлігі. Қазіргі таңда несиелеу жүйесі кеңінен дамығанымен, оны дұрыс пайдалану әр адамның қолында. Несие алудан бұрын, өз қаржылық жағдайыңды мұқият есептеп, төлеуге толық қабілетті екеніңді анықтау керек. Тек сонда ғана қарызды уақытында қайтару қиындықтарын болдырмайсың және өзіңнің қаржылық тұрақтылығыңды сақтай аласың. Несие алу абай болу мен саналы шешімді талап ететін мәселе.

Алимент төлеу – баланың болашағына, оның денсаулығы мен біліміне салынған маңызды жауапкершілік. Алиментті кешіктіру немесе төлемеу тек заңды бұзу ғана емес, сонымен бірге баланың құқықтарын құрметтемеу болып табылады. Ешбір кедергі, жағдай немесе түсініспеушілік бұл жауапкершіліктен жалтаруға себеп болмауы тиіс. Сондықтан алимент мәселесін ешқашан кейінге қалдырмау қажет.

Айыппұлдарды уақытында және толық төлеу қоғамдағы тәртіп пен заңдылықты сақтаудың тағы бір маңызды амалы. Егер әр азамат өзіне салынған әкімшілік айыппұлдарды кешіктірмей төлесе, бұл құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Бұл сондай-ақ қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, жол қозғалысы ережелерін сақтау мен жалпы құқық бұзушылықтардың алдын алуға септігін тигізеді. 

Заң бәріміз үшін ортақ ережелер жүйесі. Әр адам өз құқықтары мен міндеттерін білуі, оларды орындауы және олардың сақталуын қадағалауы қажет. Заңға бағыну арқылы ғана біз әділ қоғамды, әлеуметтік тұрақтылықты және барлық азаматтардың құқығының тең қорғалуын қамтамасыз ете аламыз. Бұл біртұтас ұлт ретінде өркендеуге, дамуға және болашаққа сеніммен қарауға мүмкіндік береді.

Қорыта айтқанда, заңға құрметпен қарап, өзімізге жүктелген міндеттерді жауапкершілікпен орындау арқылы біз жеке өмірімізді ғана емес, тұтас қоғамымыздың қауіпсіздігі мен тыныштығын қамтамасыз етеміз. Несие мен алимент мәселелерінде абай болу, айыппұлдарды уақтылы төлеу арқылы құқықтық мәдениетті көтеру баршамыздың ортақ парызымыз. Құқықтық мәдениет – қоғамның айнасы мен әдебі болуы керек. Сондықтан әр адам өзінен бастап, осы құндылықтарды күнделікті өміріне енгізуі керек. Сол кезде ғана еліміз заңды және әділ қоғамға айналып, әрбір азаматтың өмірі әлдеқайда жақсара түседі.

Әңгімелескен Аида ӨТЕП